ศรัทธา ประเพณี วิถีบ้านบาตร : จากงานไหว้พ่อปู่ สู่ การเทศน์ในกาลพรรษา

3.1 สงกรานต์ ศรัทธาพ่อปู่ : ประเพณี ศรัทธา และความเชื่อคราอัคคีภัยในบ้านบาตร

“พ่อปู่” สิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่เคารพนับถือของคนในชุมชนบ้านบาตรมาอย่างยาวนาน โดยมีเรื่องเล่าจากชุมชนว่า มีชายสูงวัย รูปร่างสูงใหญ่ นุ่งขาวห่มขาว ผมเกล้ามวย ได้มาเข้าฝันชาวบ้านรายหนึ่ง ภายหลังจึงได้ปั้นรูปเหมือนจากดินเหนียว ตามความฝัน แล้วยกขึ้นเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ของชุมชนคู่กับเตาแล่นบาตรโบราณ ในฐานะเครื่องมือและอุปกรณ์การทำบาตรที่เป็นเสมือนชีวิตและจิตวิญญาณที่สำคัญของคนในชุมชน

ในทุก ๆ ปีช่วงเทศกาลสงกรานต์ของไทย (ช่วงเดือนเมษายน) จะมีประเพณีไหว้พ่อปู่บ้านบาตร โดยกำหนดงานในช่วงวันพฤหัสบดีของเดือนเมษายน ซึ่งผู้คนในชุมชนต่างพากันหยุดงานเพื่อจัดเตรียมการไหว้พ่อปู่ตั้งแต่ช่วงเช้าด้วยอาหารคาวหวานต่าง ๆ  และการนำละครชาตรีจากคณะเรืองนนท์แห่งย่านวัดแคนางเลิ้ง มารำถวาย แก้บน โปรยทาน โดยวนไปตามพื้นที่สำคัญทั้งศาลพ่อปู่ ศาลเตาแล่นบาตร และตามบ้านต่าง ๆ ที่มีการตั้งเครื่องบูชาจนครบทั้งหมด 

ครั้งหนึ่งเกิดเหตุไฟไหม้ใหญ่ บริเวณหน้าชุมชนที่จำหน่ายดอกไม้ไฟ ทำให้กลิ่นอายของไฟได้พัดไอร้อนเข้ามายังบ้านบาตร โดยชาวบ้านเชื่อว่า ไฟไม่สามารถลุกลามมาในชุมชนได้ อันเนื่องจากมีคนเห็นว่ามีกลุ่มควันเหมือนพ่อปู่ได้พัดเอาเปลวไฟไปด้านอื่น 

3.2 เทศน์บ้านบาตร : จากตำนานเทศน์สมเด็จโตพรหมรังสี สู่ประเพณีเทศน์กาลพรรษาในบ้านบาตร

วัฒนธรรมการเทศน์ในชุมชนบ้านบาตร สืบทอดมาเป็นเวลายาวนาน นับเนื่องจากตำนานสมเด็จพระพุฒาจารย์(โต พรหมรังสี) จากวัดระฆังโฆษิตาราม  มีชื่อเสียงด้านการเดินทางไปเทศน์ทั้งในและนอกพระนคร ครั้งหนึ่งมีเรื่องเล่าว่า พระคุณเจ้าได้มาเทศน์ฝั่งพระนคร ละแวกวัดจักรวรรดิราชาวาส(วัดสามปลื้ม) และบริเวณย่านวัดสระเกศ - บ้านบาตร  ด้วยบ้านบาตรตั้งอยู่ใกล้กับป่าช้าวัดสระเกศ เหมาะกับการวิปัสสนากรรมฐาน ตลอดจนการสร้างขวัญกำลังใจให้กับชุมชนที่อยู่ใกล้พื้นที่ป่าช้า ที่ต้องเผชิญกับซากศพ ที่อุจาด เผชิญกับกลิ่นการเผาศพ และฝูงแร้งที่บินว่อนอยู่เหนือป่าช้าวัดสระเกศกับชุมชนบ้านบาตร จึงเป็นภาพที่ดูไม่งามนัก

ด้านหนึ่งสันนิษฐานการมาเทศน์ของพระคุณเจ้า น่าจะสัมพันธ์กับบรรดาพระสงฆ์และกลุ่มชาวลาวที่อาศัยอยู่ทางฟากตะวันออกของพระนคร ตั้งแต่บริเวณย่านบางขุนพรหม สืบเนื่องไปจนถึงบริเวณย่านวัดจักรวรรดิราชาวาส(สามปลื้ม)  ขณะเดียวกันพระคุณเจ้ายังได้เป็นอุปัชฌาย์บวชให้กับนาค “กรุด” ณ วัดสามปลื้มให้กับ โยมบิดาของสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ(อยู่) อดีตเจ้าอาวาสองค์สำคัญของวัดสระเกศฯ อีกด้วย เหตุนี้จึงนำมาสู่ธรรมเนียมการเทศน์ของพระสงฆ์ที่จำพรรษาอยู่ ณ วัดสระเกศฯ จะต้องหมุนเวียนขึ้นเทศน์ ณ ศาลากลางบ้าน ในทุก ๆ วันพระ (วันขึ้น 15 ค่ำ, แรม 15 ค่ำ และ ขึ้น 8 ค่ำ และ แรม 8 ค่ำ) ตลอดระยะเวลาเข้าพรรษาไปกระทั่งสิ้นสุดออกพรรษา 

ในวันแรกของเทศกาลเข้าพรรษาและวันสิ้นสุดเทศกาลออกพรรษา ชาวบ้านจะจัดเตรียมอาหารคาวหวาน สำหรับถวายเพล เลี้ยงพระ และฟังพระธรรมเทศนา ส่วนในระหว่างเข้าพรรษา พระสงฆ์จะเข้ามาเทศนาธรรมในช่วงเย็นทุก ๆ วันพระ เพื่อให้คนในชุมชนได้ถือโอกาสทำบุญ ฟังพระธรรมเทศนา กล่าวได้ว่า ชุมชนบ้านบาตรรักษาธรรมเนียมการถือปฏิบัตินี้มาอย่างต่อเนื่องไม่ขาดสาย